top of page

Ο αιφνίδιος καρδιακός θάνατος την εποχή του COVID-19


Τα ειδησεογραφικά μέσα σχεδόν καθημερινά πλέον μας ενημερώνουν για την απώλεια νέων ανθρώπων με αιφνίδιο τρόπο. Είναι ένα τυχαίο γεγονός; Σχετίζεται με την πανδημία του κορονοϊού; Υπάρχουν σχετικές επιστημονικές ενδείξεις; Αυτά είναι ερωτήματα που γεννώνται στην επικοινωνία μου με τους ασθενείς, στην συζήτηση περιστατικών με συναδέλφους, στην καθημερινότητα όλων μας.




Τι είναι ο αιφνίδιος καρδιακός θάνατος; Υπήρχε πριν την πανδημία του κορονοϊού;


Ο αιφνίδιος καρδιακός θάνατος είναι μια καλά καταγεγραμμένη επιστημονικά κατάσταση από την ιατρική κοινότητα, ήδη γνωστή προ της πανδημίας.


Ο αιφνίδιος καρδιακός θάνατος ορίζεται ως ένας απροσδόκητος θάνατος ο οποίος συμβαίνει είτε μέσα σε 1 ώρα από την έναρξη κάποιου συμπτώματος, είτε μέσα σε 24 ώρες που ο εκλιπών ήταν ασυμπτωματικός.


Αιφνίδιος καρδιακός θάνατος και προειδοποιητικά συμπτώματα


Τα προειδοποιητικά συμπτώματα που μπορεί να αναφερθούν είναι συχνά:

  • πόνος στο στήθος, στον θώρακα, τους ώμους ή και στα πλευρά.

  • πόνος στον τράχηλο, στην γνάθο ή και στα χέρια.

Σπανιότερα αναφέρεται:

  • κοιλιακό άλγος, ιδίως στο επιγάστριο.

  • δύσπνοια και δυσφορία,

  • ναυτία, εμετός,

  • αίσθημα παλμών,

  • ζάλη ή και λιποθυμία.

Μπορεί επίσης να έχει αναφερθεί:

  • πόνος στα πόδια με οίδημα και ερυθρότητα,

  • έντονος πονοκέφαλος,

  • διαταραχή της όρασης ή της ομιλίας αλλά και διαταραχή του επιπέδου συνείδησης.


Σύμφωνα με τα στατιστικά δεδομένα, στους μισούς από αυτούς τους ασθενείς δεν είχε διαγνωστεί προγενέστερα καμία καρδιακή πάθηση. Να σημειωθεί επίσης ότι ο αιφνίδιος θάνατος στα βρέφη και τα μικρά παιδιά αποτελεί μια ξεχωριστή παθοφυσιολογική κατάσταση.


Η ετήσια εμφάνιση του αιφνίδιου καρδιακού θανάτου σε ενήλικες προ της πανδημίας, έφτανε σε ποσοστό το 0,1% του πληθυσμού στην Ευρώπη, ενώ ήταν υψηλότερη στους άνδρες.


Ο αιφνίδιος καρδιακός θάνατος αντιστοιχεί στο 10-20% του συνόλου όλων των θανάτων ασθενών στις ανεπτυγμένες χώρες.

Η σημαντικότερη αιτία αιφνίδιου καρδιακού θανάτου, που αποτελεί μάλιστα το 80% των περιστατικών, ανευρίσκεται ότι είναι η ισχαιμία του μυοκαρδίου που οφείλεται στο έμφραγμα και τις επιπλοκές του. Στα υπόλοιπα περιστατικά, συχνά καταγράφεται νεκροτομικά διάγνωση κάποιας μυοκαρδιοπάθειας (σ.σ. πάθηση της φυσιολογικής δομής και του κανονικού τρόπου λειτουργίας της καρδιάς), όπως η υπερτροφική μυοκαρδιοπάθεια, η αρρυθμιογόνος μυοκαρδιοπάθεια και η διατατική μυοκαρδιοπάθεια σε έδαφος μυοκαρδίτιδας.


Επίσης, καταγράφονται περιστατικά όπου η έλλειψη νεκροτομικών ευρημάτων οδηγεί σε εξ αποκλεισμού διάγνωση κάποιας πρωτοπαθούς ηλεκτρικής νόσου της καρδιάς (σ.σ. πάθηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί ηλεκτρικά η καρδιά), όπως το σύνδρομο μακρού QT, το σύνδρομο Brugada κ.ά. Άλλες καρδιακές παθήσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε αιφνίδιο θάνατο είναι η πνευμονική εμβολή (σ.σ. θρόμβος στον πνεύμονα), το διαχωριστικό ανεύρυσμα της αορτής (σ.σ. σχίσιμο στο τοίχωμα της αορτής λόγω αύξησης της διαμέτρου της), ο καρδιακός επιπωματισμός (σ.σ. συλλογή υγρού στο περικάρδιο - στον σάκο που περιβάλλει την καρδιά, σε βαθμό που οδηγεί σε κακή της λειτουργία), συγγενείς καρδιοπάθειες, στένωση αορτής ή μηχανική επιπλοκή κάποιας βαλβιδοπάθειας.


Είναι σημαντικό, τέλος, να τονίσουμε ότι ο αιφνίδιος καρδιακός θάνατος είναι στην ουσία η δυσμενής έκβαση των περιστατικών καρδιακής ανακοπής σε εξωνοσοκομειακό περιβάλλον (out of hospital cardiac arrest, OHCA). Είναι γνωστό ότι η έκβαση τέτοιων περιστατικών αποτελεί την αντανάκλαση μιας σειράς παραμέτρων: της πολιτικής υγείας με έμφαση στην προληπτική καρδιολογία, της εκπαίδευσης του πληθυσμού στην καρδιοαναπνευστική αναζωογόνηση, της κατάστασης του συστήματος επείγουσας παροχής ιατρικής βοήθειας, της επάρκειας νοσοκομειακής ιατρικής περίθαλψης.


Άλλαξε μετά την έναρξη της πανδημίας COVID-19 η συχνότητα εμφάνισης περιστατικών αιφνίδιου καρδιακού θανάτου; Υπάρχουν τέτοιες επιστημονικές αποδείξεις;


Σε μετα-ανάλυση που δημοσιεύτηκε τον Δεκέμβριο του 2021, καταγράφεται στατιστικά σημαντική αύξηση των περιστατικών ανακοπής σε εξωνοσοκομειακό περιβάλλον (OHCA) μετά το 2019, κατά 39,5% σε σύγκριση με την προ-Covid εποχή. Επιπλέον, καταγράφεται στην ίδια δημοσίευση ότι μετά την πανδημία αυξήθηκε το ποσοστό των περιστατικών OHCA που δεν ανένηψαν κατά 2,65%. Τα παραπάνω περιστατικά ανακοπής δεν αφορούν όμως μόνο σε περιστατικά που εμπίπτουν στον ορισμό του αιφνίδιου καρδιακού θανάτου. Επίσης, δεν μελετήθηκε σε πόσα από αυτά τα περιστατικά οι ασθενείς ήταν φορείς του ιού.

Σε μια άλλη μελέτη που έχουμε στη διάθεσή μας, η καταγραφή του τίτλου αντισωμάτων έναντι του COVID-19 ανά περιοχή της Νέας Υόρκης το 2020, έδειξε ότι σε περιοχές όπου ο τίτλος αντισωμάτων ήταν υψηλός καταγράφηκαν και περισσότερα περιστατικά αιφνίδιου καρδιακού θανάτου. Ούτε από αυτή την παρατήρηση μπορούμε να προβούμε άμεσα σε μια εκτίμηση της συσχέτισης. Πέραν αυτών των αναφορών, δεν αποδεικνύεται επιστημονικά στην υπάρχουσα βιβλιογραφία ότι η καταγεγραμμένη αύξηση των περιστατικών αιφνίδιου θανάτου οφείλεται τελικά σε άμεση καρδιαγγειακή επιπλοκή λόγω νόσησης με COVID-19 αυτών των ατόμων. Για τον σκοπό αυτό χρειαζόμαστε περισσότερες αποδείξεις. Είναι σίγουρο ότι στο εγγύς μέλλον θα υπάρξουν τέτοιες μελέτες. Και αυτό γιατί η κοινή λογική οδηγεί στην σκέψη ότι δεν μπορεί να είναι ένα τυχαίο γεγονός η αύξηση των αιφνιδίων θανάτων την εποχή που διανύουμε.


Ποια εποχή όμως διανύουμε; Μήπως κατά τα έτη της πανδημίας έχουμε αποδείξεις ότι μειώθηκε σημαντικά η έγκαιρη ιατρική εκτίμηση ασθενών;


Η Eurostat έχει καταγράψει επιστημονικά την σημαντική αύξηση των περιπτώσεων "ανεκπλήρωτης ανάγκης για ιατρική βοήθεια" (unmet medical help need) ασθενών κατά την διάρκεια της πανδημίας σε σύγκριση με τα προηγούμενα χρόνια. Στην Ελλάδα, το 24% των ερωτηθέντων στην έρευνα απάντησαν ότι δεν εκπληρώθηκε η ανάγκη τους για λήψη ιατρικής βοήθειας μετά την έναρξη της πανδημίας. Το αντίστοιχο ποσοστό στις αρχές του 2019 ήταν 8%.


Γιατί συνέβη αυτό;


Καταρχάς, η διαμόρφωση των δημοσίων συστημάτων υγείας διεθνώς έχει αλλάξει προσανατολισμό. Πλέον, έχουν εξαντληθεί ανθρώπινοι και οικονομικοί πόροι στην κατεύθυνση της αντιμετώπισης της πανδημίας. Η αναπλήρωσή τους, με υγιειονομικά κριτήρια, είναι ανεπαρκής. Μειώθηκαν τα τακτικά εξωτερικά ιατρεία του ΕΣΥ, όπου ο καθένας μπορούσε να προγραμματίσει τον ιατρικό έλεγχό του, να λάβει υγειονοδιαιτητικές οδηγίες ή και οδηγίες φαρμακευτικής αγωγής για ρύθμιση των χρόνιων παθήσεων αλλά και να κατευθυνθεί σε διαγνωστικές εξετάσεις για ανίχνευση άλλων. Οι προγραμματισμένες επεμβατικές θεραπευτικές πράξεις είτε καθυστέρησαν, ορισμένες φορές με σοβαρές επιπτώσεις, είτε ακυρώθηκαν. Τα επείγοντα εξωτερικά ιατρεία επιφορτίστηκαν με τον ρόλο της πρωτοβάθμιας υγείας στην χώρα μας, οδηγώντας έτσι σε δυσλειτουργία τους και σε πολύωρη αναμονή των ασθενών.


Ο φυσικός ρόλος της επείγουσας καρδιολογίας στην άμεση αντιμετώπιση απειλητικών για την ζωή καταστάσεων παρενοχλήθηκε από τα πρωτόκολλα προστασίας για την μετάδοση του κορονοϊού: ο μέσος χρόνος μέχρι την επαναιμάτωση ασθενών με έμφραγμα παρατάθηκε είτε μέσω θρομβόλυσης, είτε μέσω αγγειοπλαστικής. Η γενική εικόνα αποθαρρύνει την προσέλευση ασθενών προς αναζήτηση ποιοτικών παροχών υγείας. Επιπλέον, τα προγράμματα προληπτικής ιατρικής και πρωτοβάθμιας φροντίδας εξασθένησαν τα χρόνια της πανδημίας.


Έπειτα και οι ίδιοι οι ασθενείς δεν προσέρχονται προς ιατρική βοήθεια έγκαιρα. Η κοινωνικο-οικονομική κρίση ως επακόλουθο της υγειονομικής κρίσης, έχει επηρεάσει τον τρόπο σκέψης μας, την ψυχική μας υγεία και τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και αξιολογούμε τα συμπτώματά μας. Επικρατεί ο φόβος της μετάδοσης του ιού και η κοινωνική απομόνωση. Παραβλέπονται συμπτώματα ή οι ασθενείς τα αποδίδουν στη νόσο COVID-19 χωρίς να αναζητήσουν ιατρική εκτίμηση για αυτά. Οι θάνατοι από καρδιαγγειακά αίτια συνολικά, όχι μόνο οι αιφνίδιοι καρδιακοί θάνατοι, μεταφέρθηκαν στα χρόνια της πανδημίας από τους χώρους των νοσοκομείων έξω στην κοινότητα, στα σπίτια των ασθενών μας. Διθυραμβικές δημοσιεύσεις ορισμένων εξ ημών, στην αρχή της πανδημίας, για δήθεν μείωση των οξέων στεφανιαίων συνδρόμων καταρρίπτονται περίτρανα.


Τέλος, δεν υπάρχει οργανωμένη υγιειονομικά προσπάθεια ενημέρωσης του πληθυσμού για τα καρδιαγγειακά νοσήματα, τους αναστρέψιμους παράγοντες κινδύνου που οδηγούν σε αυτά (όπως κάπνισμα, υπέρταση, υπερλιπιδαιμία, διαβήτης, παχυσαρκία, καθιστική ζωή, κατάθλιψη) και την συμπτωματολογία τους. Επιπλέον έχουν μειωθεί, λόγω του κινδύνου μετάδοσης του ιού, τα εκπαιδευτικά σεμινάρια πρώτων βοηθειών και υποστήριξης της ζωής σε πολίτες, που θα μπορούσαν να σώσουν ζωές συνανθρώπων μας σε καρδιοαναπνευστική ανακοπή μέχρι να φτάσει η εξειδικευμένη ιατρική βοήθεια στο σημείο, καθώς είναι γνωστό ότι τα πρώτα λεπτά μετά το συμβάν είναι τα πιο κρίσιμα για την έκβαση της ανάνηψής τους.


Βρείτε εδώ τις πιο πρόσφατες Οδηγίες Βασικής Υποστήριξης Ζωής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Αναζωογόνησης (ERC) για τον γενικό πληθυσμό - 2021.

Πώς θα μπορούσε όμως η ίδια η νόσος COVID-19 να οδηγήσει σε αιφνίδιο καρδιακό θάνατο; Ποια είναι τα επιστημονικά δεδομένα για τις καρδιαγγειακές επιπλοκές της νόσου;

Σήμερα γνωρίζουμε ότι η νόσος COVID-19 δεν είναι μια απλή ιογενής λοίμωξη. Η προσβολή από τον ιό SARS-CoV-2 μπορεί να προκαλέσει πέραν της οξείας λοίμωξης του αναπνευστικού συστήματος και του συνδρόμου οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας, μακροχρόνια βλάβη του πνεύμονα, επιπλοκές από το καρδιαγγειακό σύστημα, νεφρική βλάβη, νευροψυχιατρική παθολογία, ηπατική βλάβη, ενδοκρινολογικές διαταραχές και δερματικές εκδηλώσεις.


Όσον αφορά στις επιπλοκές από το καρδιαγγειακό αυτές μπορεί να συμβούν άμεσα, στην οξεία φάση της λοίμωξης αλλά και να παρουσιαστούν όψιμα, κατά την χρόνια φάση της νόσου, ως επί Long Covid συνδρόμου.


Οι ασθενείς με υποκείμενους παράγοντες καρδιαγγειακού κινδύνου ή με ήδη διαγνωσθείσα νόσο του καρδιαγγειακού έχουν υψηλότερο κίνδυνο καρδιακών και όχι μόνο επιπλοκών από την λοίμωξη COVID-19. Η λοίμωξη με κορονοϊό μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη νοσηρότητα και θνητότητα από καρδιαγγειακές επιπλοκές σε αυτούς τους ασθενείς.


Η Αμερικανική Kαρδιολογική Eταιρεία πρόσφατα δημοσίευσε κατευθυντήριες οδηγίες που καταγράφουν αυτές τις επιπλοκές της οξείας φάσης της νόσου COVID-19 αναλυτικά.


Οξείες επιπλοκές από το καρδιαγγειακό σύστημα ασθενών COVID-19 κατά την Αμερικανική Kαρδιολογική Eταιρεία

  • Οξεία μυοκαρδιακή βλάβη που σχετίζεται με οξεία λοίμωξη από COVID-19

  • Οξεία καρδιακή ανεπάρκεια

  • Οξεία περικαρδίτιδα ή περικαρδιακή συλλογή υγρού

  • Εμμένουσα κοιλιακή ταχυκαρδία

  • Νεοδιαγνωσθείσα κολπική μαρμαρυγή ή κολπικός πτερυγισμός

  • Εμμένουσα υπερκοιλιακή ταχυαρρυθμία άλλη πλην της κολπικής μαρμαρυγής

  • Βραδυαρρυθμία που απαιτεί τοποθέτηση προσωρινού ή μόνιμου βηματοδότη

  • Εν τω βάθει φλεβοθρόμβωση

  • Πνευμονική εμβολή

  • Ενδοκαρδιακός θρόμβος

  • Οξεία ισχαιμία άκρου

  • Εγκεφαλικό επεισόδιο

  • Παροδικό εγκεφαλικό επεισόδιο

  • Καρδιογενές σοκ

  • Εκτασία των στεφανιαίων αρτηριών

  • Ανεύρυσμα των στεφανιαίων αρτηριών

  • Μικροαγγειακή θρόμβωση

  • Θρομβοφιλία

  • Καρδιαγγειακές επιπλοκές από την φαρμακευτική αγωγή έναντι του COVID-19

  • Καρδιαγγειακές επιπλοκές από τον εμβολιασμό έναντι του COVID-19



Σχεδόν το 10-20% των νοσηλευομένων ασθενών με COVID-19 έχει βρεθεί ότι παρουσιάζουν ενδείξεις μυοκαρδιακής βλάβης.


Πιθανοί μηχανισμοί που προκαλούν μυοκαρδιακή βλάβη προτείνεται ότι είναι η ενεργοποίηση του καταρράκτη φλεγμονής και θρόμβωσης, η απευθείας προσβολή των μυοκαρδιακών κυττάρων και του ενδοθηλίου των αγγείων αλλά και η επιδείνωση της υποκείμενης αθηροσκληρωτικής πλάκας.


Ποικιλία καρδιαγγειακών επιπλοκών έχουν καταγραφεί στην οξεία φάση της λοίμωξης COVID-19: μυοκαρδιακή βλάβη σε έδαφος μυοκαρδίτιδας ή οξέος εμφράγματος μυοκαρδίου, καρδιακή ανεπάρκεια, καρδιογενές σοκ, αρρυθμίες, θρομβοεμβολικές επιπλοκές, επιπλοκές από την εγκεφαλική κυκλοφορία, αλλά και εκτασία των στεφανιαίων αγγείων στα παιδιά.


Η εμφάνιση νεοδιαγνωσθείσας συστολικής δυσλειτουργίας της αριστερής κοιλίας θεωρείται ότι οφείλεται σε μυοκαρδίτιδα, σε βλάβη του ενδοθηλίου και της μικροαγγειακής κυκλοφορίας, στο μυοκαρδιακό stress που προκύπτει λόγω υποξίας, στην μυοκαρδιακή φλεγμονή και την πληθώρα των προφλεγμονωδών κυτοκινών. Η νεοδιαγνωσθείσα δυσλειτουργία της δεξιάς κοιλίας μπορεί να οφείλεται σε πνευμονική εμβολή ή σε οξεία αναπνευστική δυσχέρεια λόγω της λοίμωξης αναπνευστικού. Όσον αφορά την συσχέτιση αρρυθμιών με την οξεία λοίμωξη COVID-19, βιβλιογραφικές αναφορές ανευρίσκονται τόσο για υπερκοιλιακές αρρυθμίες και νεοδιαγνωσθείσα κολπική μαρμαρυγή, όσο και για κοιλιακή μαρμαρυγή.


Οι ασθενείς με νόσο COVID-19 θεωρούνται πλέον από την ιατρική κοινότητα ως άτομα αυξημένου κινδύνου για θρομβοεμβολικά φαινόμενα. Το ατομικό ιστορικό νόσησης με COVID-19 αποτελεί μια de novo κατάσταση αυξημένου καρδιαγγειακού κινδύνου, ικανού να προκαλέσει δυσμενείς επιπλοκές και ως τέτοιο πρέπει να εκλαμβάνεται.


Η σημασία της απεικόνισης με μαγνητική τομογραφία καρδιάς


Μέθοδοι προηγμένης απεικόνισης όπως η μαγνητική καρδιάς (CMR) έχουν αποκαλύψει το εύρος των καρδιακών επιπλοκών σε ιστικό επίπεδο. Είναι ενδιαφέρον ότι σε μελέτες με διενέργεια CMR σε ασθενείς COVID-19 αποδεικνύεται ότι οι δομικές καρδιαγγειακές επιπλοκές της νόσου δεν αφορούν μόνο τους νοσηλευόμενους ασθενείς που είχαν σοβαρή συμπτωματολογία, αλλά και ασθενείς με ήπια ως μέτρια συμπτώματα της λοίμωξης, που χρειάστηκαν νοσηλεία. Η διενέργεια CMR σε ασθενείς με COVID θεωρείται η ευκρινέστερη μέθοδος καταγραφής των δομικών ιστικών βλαβών που μπορεί να έχουν παρουσιαστεί τόσο στην οξεία όσο και στην χρόνια φάση της λοίμωξης.


Μαγνητική Τομογραφία Καρδιάς (CMR);

Doregan, CC BY-SA 4.0 , via Wikimedia Commons




Σε κάθε περίπτωση, η καρδιολογική εκτίμηση των ασθενών με COVID-19 δεν πρέπει να παραβλέπεται και πλέον θεωρείται απαραίτητη, καθώς θα μπορούσε να αποκαλύψει τις επιπλοκές της νόσου στην καρδιά, ώστε να οδηγήσει σε άμεση αντιμετώπισή τους. Θα πρέπει, αυτή η σύσταση να αναπτυχθεί, με πρωτοβουλία του συστήματος υγείας και με καλλιέργειά της στον κοινωνικό μας ιστό. Με αυτόν τον τρόπο θα μειωθεί ο ατομικός και ο συνολικός κίνδυνος αιφνίδιου θανάτου που σχετίζεται με νόσο COVID-19, έτσι θα σταματήσουμε την τραγική απώλεια των συνανθρώπων μας.


Κλείστε το ραντεβού σας

Παρακαλούμε συμπληρώστε τη φόρμα και θα επικοινωνήσουμε μαζί σας. 

Σας ευχαριστούμε!

bottom of page